Cây cao su (Hevea brasiliensis) là một trong những cây công nghiệp lâu năm quan trọng tại Việt Nam, có nguồn gốc từ Bra-xin, Nam Mỹ. Với giá trị kinh tế cao, cao su không chỉ đóng góp lớn vào xuất khẩu mà còn mang lại thu nhập ổn định cho người trồng. Tuy nhiên, để đảm bảo năng suất bền vững và kéo dài tuổi thọ của cây, việc cạo mủ đúng kỹ thuật là yếu tố then chốt, quyết định chất lượng mủ và sức khỏe của vườn cây qua nhiều năm khai thác.
I. Chuẩn bị trước khi cạo mủ
Trước khi tiến hành cạo mủ, việc chuẩn bị kỹ lưỡng cả về cây trồng lẫn dụng cụ là yếu tố quyết định năng suất và chất lượng mủ.
1. Tiêu chuẩn cây đưa vào cạo
- Vòng thân: Cây cao su đủ tiêu chuẩn cạo phải có vòng thân ≥ 50 cm, đo cách mặt đất 1 m.
- Độ dày vỏ: Vỏ cây phải ≥ 6 mm, bao gồm cả vỏ tái sinh, để tránh cạo phạm lớp gỗ bên trong.
Lưu ý: Tuyệt đối không cạo cây quá nhỏ hoặc cây có vỏ mỏng, vì điều này sẽ làm chậm sinh trưởng, ảnh hưởng đến năng suất lâu dài.
2. Số cây một người có thể cạo trong một ngày
- Miệng cạo ngửa: Một công nhân trung bình có thể cạo từ 400–500 cây/ngày.
- Kết hợp miệng úp và ngửa: Số cây cạo giảm còn khoảng 320–380 cây/ngày, do kỹ thuật cạo úp phức tạp hơn và tốn nhiều thời gian hơn.
3. Dụng cụ và vật tư cần chuẩn bị
- Dao cạo mủ: Lưỡi sắc, được mài thường xuyên để cạo êm và chính xác.
- Chén hứng mủ và máng dẫn mủ: Chén làm bằng đất nung có tráng men sứ, máng nghiêng 10 cm để dẫn mủ vào chén.
- Kiềng, vét mủ, ống thuốc mỡ: Kiềng buộc cách miệng cạo 25–35 cm, không đóng trực tiếp vào thân cây.
- Đá mài dao: Một viên đá xả và một viên đá bùn để mài dao sắc bén trước khi cạo.
- Vệ sinh dụng cụ: Tất cả dụng cụ phải sạch sẽ, đảm bảo không nhiễm bẩn mủ, tránh lây lan nấm hoặc vi khuẩn sang cây khác.
4. Chuẩn bị cây trước cạo
Kiểm tra vị trí cạo, sửa lại kiềng và máng. Đảm bảo chén hứng mủ đặt đúng vị trí, không bị nghiêng hoặc rơi. Loại bỏ mủ dây và mủ khô bám trên vỏ để vết cạo mới không bị cản trở.
II. Thiết kế miệng cạo
Thiết kế miệng cạo là bước quan trọng, quyết định năng suất mủ và sự hồi phục của cây. Một miệng cạo được thiết kế đúng chuẩn giúp mủ chảy đều, giảm tổn thương vỏ và kéo dài tuổi thọ cây.
1. Chiều cao miệng cạo
Cây mới mở cạo: Miệng tiền được đặt ở 1,3 m từ mặt đất, tạo độ thuận tiện khi cạo và hứng mủ. Việc xác định chiều cao chuẩn giúp công nhân thao tác dễ dàng, tránh mỏi tay và tổn thương thân cây.
2. Độ dốc miệng cạo theo tuổi cây
-
Cây mới (tuổi cạo 1–10): 34° so với trục ngang.
-
Cây trung niên (tuổi cạo 11–17): 32°.
-
Cây già (trên 17 tuổi cạo): 30°.
-
Miệng úp: 45°, giúp mủ chảy vào chén theo hướng thuận lợi.
Lưu ý: Độ dốc phù hợp đảm bảo mủ chảy liên tục, hạn chế hao mủ và vết thương sâu trên cây.
3. Hướng và mở thêm miệng cạo
Hướng cạo: Tất cả miệng cạo trong cùng một lô cần đồng bộ hướng để dễ quản lý và đảm bảo kỹ thuật cạo đồng đều.
Mở thêm miệng cạo: Tiến hành vào tháng 4 và tháng 10 cho những cây đã đủ tiêu chuẩn.
Cây đã mở cạo trước đó: Miệng cạo mới cần đồng chiều cao với miệng cũ để đảm bảo mủ chảy đều và không ảnh hưởng đến vết cũ.
4. Quy trình mở miệng cạo
Việc mở miệng cạo được thực hiện qua 3 nhát dao để vừa định hình vừa kiểm soát độ sâu:
- Nhát 1 – Cạo chuẩn: Định vị và loại bỏ lớp bề mặt vỏ không cần thiết.
- Nhát 2 – Vạt nêm: Tạo hình vuông hậu và tiền, giúp miệng cạo có lòng máng dẫn mủ.
- Nhát 3 – Hoàn chỉnh: Cạo dần đến độ sâu chuẩn 1,5–2 cm, đảm bảo không cạo phạm lớp gỗ và vỏ vẫn đủ dày để cây hồi phục.
Lưu ý: Khi mở miệng cạo, dao phải sắc bén, thao tác nhẹ nhàng, kiểm soát độ sâu và dày vỏ, tránh tạo vết thương lớn, giảm nguy cơ nấm bệnh và hao mủ.
III. Chế độ và kỹ thuật cạo
Để thu hoạch mủ cao su hiệu quả, cần kết hợp đúng chế độ cạo, nhịp độ, thời vụ, và kiểm soát độ sâu, hao vỏ. Thực hiện đúng kỹ thuật giúp tăng năng suất, giảm tổn thương cây và kéo dài tuổi thọ vườn cao su.
1. Chế độ cạo
Nửa vòng thân (S/2) là chế độ cạo phổ biến, đảm bảo mủ chảy đều mà không làm kiệt sức cây.
Nhịp độ cạo:
- d2: Cạo 2 ngày/lần, thích hợp cho cây non hoặc cây có vỏ mỏng.
- d3: Cạo 3 ngày/lần, kết hợp bôi chất kích thích mủ nồng độ 2,5%, giúp mủ chảy đều, ít hao vỏ và năng suất ổn định lâu dài.
Lưu ý: Không áp dụng chế độ d1 vì cạo quá dày và liên tục sẽ làm cây kiệt sức, năng suất thấp và vết cạo nhanh xuống cấp.
2. Thời vụ cạo
- Cây mới mở cạo: Tiến hành vào tháng 3–4 trước mùa mưa và tháng 10 sau mùa mưa.
- Vườn nghỉ cạo: Cạo lại khi cây đã ra lá mới và tầng lá ổn định, thường là vào tháng 3–4.
Lưu ý: Không cạo khi vỏ cây còn ướt sau mưa, vì mủ dễ bị rửa trôi và vết cạo dễ nhiễm bệnh.
3. Độ sâu và hao vỏ cạo
Độ sâu cạo chuẩn: 1,0–1,3 mm/lần, đảm bảo lớp vỏ còn đủ dày để cây hồi phục.
Hao vỏ theo loại miệng cạo:
- Miệng ngửa: 1,1–1,5 mm/lần, kiểm soát để không vượt quá mức cho phép.
- Miệng úp: 2–3 mm/lần, cần theo dõi chặt chẽ để tránh cạo quá sâu, gây hại cho cây.
IV. Kỹ thuật cạo chi tiết
Kỹ thuật cạo mủ đúng cách không chỉ giúp thu hoạch mủ hiệu quả mà còn bảo vệ sức khỏe cây, tránh hao vỏ và hạn chế bệnh hại. Tùy theo loại miệng cạo, kỹ thuật sẽ có những khác biệt nhất định.
1. Cạo miệng ngửa
- Tư thế đứng và cách cầm dao: Tay phải cầm cán dao, cung cấp lực chính để kéo dao cạo. Tay trái cầm sóng dao để giữ thăng bằng. Hai bàn chân dạng ra khoảng 90°, trọng lượng phân bố đều, tạo tư thế vững chắc.
- Lấy vuông hậu và cạo nhát chuẩn: Đặt dao cách ranh hậu 2–3 cm, đẩy dao lên để bấm vuông hậu. Cạo nhát chuẩn dài 4–5 cm, kiểm soát độ dày dăm và độ sâu cạo.
- Thao tác di chuyển cơ thể theo nhịp dao: Khi kéo dao dọc thân, chuyển trọng tâm từ chân này sang chân kia nhịp nhàng để duy trì khoảng cách đều và kiểm soát độ sâu. Hai chân di chuyển theo vòng cung quanh gót chân, giúp cơ thể luôn cân bằng.
- Thu dao và bảo dưỡng: Khi cạo xong, nâng dao nhẹ để tạo vuông tiền. Rửa sạch và bọc dao bằng nắp chụp để bảo quản. Dao luôn phải được mài sắc trước và sau mỗi ca cạo để đảm bảo đường cắt mượt, không làm rách vỏ.
2. Cạo miệng úp
- Tư thế đứng và cách cầm dao: Tay phải cầm dưới cán dao, cung cấp lực chính để đẩy dao và kiểm soát độ dày dăm. Tay trái đặt phía trên cán để giữ thăng bằng. Chân đứng cách nhau 25–30 cm, chân trái hơi chếch về phía thân cây, trọng lượng phân bố đều.
- Lấy vuông tiền: Đặt mũi dao ngay miệng tiền, lưỡi dao song song với đường cạo, nhấn nhẹ để bấm vuông tiền.
- Thao tác cạo và di chuyển nhịp nhàng: Hạ cánh tay phải, giữ lưỡi dao song song với đường cạo, cắt lớp dăm 1,5–2 mm. Đẩy dao từ dưới lên, má dao nghiêng khoảng 10° để tạo lòng máng. Di chuyển chân nhịp nhàng với tay, trọng tâm chuyển từ chân này sang chân kia, cơ thể luôn ngang tầm mũi dao.
- Lấy vuông hậu và kiểm soát độ sâu, dày dăm: Khi mũi dao đến miệng hậu, thực hiện lấy vuông hậu, đảm bảo đường cạo vuông vắn, sâu đúng chuẩn. Luôn kiểm soát độ sâu và độ dày dăm để tránh cạo quá sâu gây tổn thương vỏ và giảm năng suất mủ.
V. Thu hoạch và bảo quản mủ
Việc thu hoạch và bảo quản mủ cao su đúng cách đóng vai trò quan trọng trong việc giữ chất lượng mủ, tránh hao hụt và giảm nguy cơ nhiễm bẩn.
1. Hứng mủ vào chén và thùng chứa
Mủ chảy ra từ miệng cạo cần được hứng trực tiếp vào chén đất nung, có tráng men sứ để dễ thu gom. Sau đó, trút mủ từ chén vào thùng chứa 25–30 lít hoặc thùng vận chuyển, tránh mủ tiếp xúc với đất, lá cây hoặc các tạp chất. Kiểm tra máng dẫn mủ, đảm bảo mủ chảy đều và không bị đọng hay rò rỉ.
2. Trút mủ khi ngưng chảy hoặc trước mưa
Khi mủ ngừng chảy, tiến hành trút mủ kịp thời để không bỏ sót mủ trong chén. Nếu trời chuẩn bị mưa, trút mủ sớm để tránh mủ bị rửa trôi và giảm chất lượng. Tuân thủ nguyên tắc cây nào cạo trước, trút trước, giúp quản lý hiệu quả và tránh sót mủ.
3. Vệ sinh và sắp xếp dụng cụ sau cạo
Sau khi hoàn tất công việc, vệ sinh chén, kiềng, máng và dao để loại bỏ mủ còn dính và tạp chất. Sắp xếp dụng cụ gọn gàng, tránh để vật dụng ngoài trời gây hư hại hoặc nhiễm bẩn. Thu gom lá rụng, mảnh vỏ, và mủ thừa, không đốt trong vườn để tránh nguy cơ cháy và lây lan bệnh hại. Kiểm tra lại miệng cạo, bôi thuốc mỡ hoặc chất bảo vệ vết thương nếu cần, đặc biệt vào mùa mưa.
VI. Kết luận
Cạo mủ cao su là một quá trình đòi hỏi kỹ thuật, sự tỉ mỉ và hiểu biết sâu về cây trồng. Từ việc chuẩn bị cây và dụng cụ, thiết kế miệng cạo, áp dụng chế độ cạo hợp lý, đến thao tác cạo chi tiết và thu hoạch mủ, mỗi bước đều ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất, chất lượng mủ và tuổi thọ của vườn cao su.
Việc tuân thủ đúng kỹ thuật không chỉ giúp mủ chảy đều, giảm hao vỏ, hạn chế tổn thương cây mà còn tăng hiệu quả kinh tế lâu dài. Bên cạnh đó, việc sử dụng chất kích thích mủ đúng cách và bảo quản dụng cụ, vệ sinh vườn cây cũng góp phần đảm bảo sức khỏe cây và giảm nguy cơ bệnh hại.
